Puristas o arrealistas?

  Candu si chistionat de torrai a cuberai s'impreu de su sardu in totu is sètius de sa sotziedadi de oindii, una de is dibatas fitianas nascit sèmpiri asuba de cali bisura custa lìngua iat a depi tenni, finsas in s'imparu a scola, cunsiderendi pruschetotu sa sparèssida sua in is cuntestus formalis de sa vida de dònnia dii (traballu, ofìtzius pùbricus, mèdius de comunicatzioni) e medas bortas oramai finsas in is cuntestus de famìllia. Sa batalla est intre duas bideas de lìngua chi iaus a podi arremonai s'una "purista" e s'àtera "arrealista".

  Sa primu bidea iat a bolli chi sa lìngua torressit a cuberai totu is fueddus antigus de su connotu (chi medas funt oindii agiumai scarèscius), arrespetendi sa gramàtiga e sa sintassi originària e, in su campu de is fueddus nous, fraighendi-ddus cun is arrexinis de fueddus e s'aciunta de sufissus chi siant ambaduus connotus e sinzillus, lassendi stai de ndi tragai simprimenti is fueddus modernus de s'italianu mudendi-ddi mancai sa desinèntzia o aconcendi-ddus pagu pagu a pronùntzia sarda. S'arraxoni de is chi tenint custa bidea "purista" est ca sceti diaici su sardu s'at a podi sfranchiri de s'inferioridadi a tenori de dialetu anca dd'at arrenconau s'italianu e s'at a podi presentai che lìngua beridera indipendenti a costau de totu is àteras lìnguas de su mundu.

  S'àtera bidea iat a bolli intamis chi sa lìngua de oi sighessit s'arrastu de su chi s'agatat e s'intendit in s'arrealidadi de is (pagus) chi oindii sighint a chistionai in sardu giai sèmpiri o assumancu a fitianu, lassendi a un'atza is fueddus antigus chi sa majoria no impreat prus (e chi medas biint che a "arcaismus") e alliniendi su sardu a is àteras lìnguas modernas cun totu is neologismus tènnicus chi arrechedint a sa vida de oindii. S'arraxoni de is chi sustenint custa bidea "arrealista" est ca is lìnguas funt bias, mudant cun s'impreu normali de sa genti chi ddas fueddant e no bàliant impositzionis de cumissionis o acadèmias linguìsticas.

  

  Chi custu est berus in generali po is lìnguas natzionalis chi tenint stadus ofitziali e podint sighiri su gèniu insoru chene trobeddus, a parri miu tocat a castiai a manera unu pagu diferenti una lìngua chi ant minorisada de duxentus annus e bogada ofitzialmenti de su stùdiu e de s'imparu de setant'annus. Est a nai ca s'iat a depi tenni in contu sa calidadi linguìstica (a dolu mannu bàscia) de su sardu chi s'intendit chistionai oindii e chi po is arrealistas iat a depi essi pigada po norma de impreu (e mancai de imparu a scola).

  

  Custus cunsiderus mi funt benius a conca ascurtendi custa bella interbista chi Giampaolo Pisu at fatu a tziu Rino Mameli, unu 91àrgiu sardaresu L1 (madrelingua) in sardu, chi nosi contat de candu traballàt in miniera. Innantis de totu depeus cunsiderai ca custu tziu, sendi operaju spetzialisau e abitendi ambientis sindacalisaus e politicisaus, amarolla apoderat unu lèssicu bastanti modernu e tènnicu e beni assetiau in su cuntestu anca traballàt dònnia dii; duncas no fait spantu a intendi fueddus che impresàriu edilìtziu, folada, trasferiu, laveria, manutentzioni, retribuiu, puntuali, esplodi, turnu, ciclu contìnuu, sistema, grìllias, tramògia, bacinu, decantada, ària cumpressa, incuinamentu, materiali, apellu, fornellista, guastus, allagamentu, arganistas, specialistas, capannoni, mezu (de trasportu), motorinu, produtzioni, gallerias, livellus, filoni. Est craru ca totu custus fueddus ndi benint de s'avesu, chi depiat essi normali, de is printzipalis de chistionai in italianu a is operajus, mancai s'iat a podi nai ca assumancu calincunu nci depiat essi puru in su sardu chi tziu Rino connosciat de pipiu sendi L1 in sardu (po nai, transiu, pagau, tzacai, tanda, àiri, tzerriada, scòncius, inundamentu).

  Su chi spantat de prus intamis est s'impreu po debadas de fueddus chi no funt tènnicus, chi tenint sa currespundèntzia pretzisa in su sardu connotu e chi est fàtzili pensai chi ndi siant benius de sa fortza manna chi s'italianu at tentu in is ùrtimas dexenas de annus arremprasendi, casi chene si-nd'acatai nemus, is fueddus sinzillus sardus; pensaus a internu, pesanti, perìodu, preparai, spiatzu, pianu de strada, pulida/puliri, sportellu, recuperau, scopiànt, ritardu, bravus, meravilliosa.

  No chistioneus agoa de is fueddus "gramaticalis" sardus chi in su fueddai de giai totus oindii agiumai no s'intendint prus; finsas tziu Rino difatis narat poi, in sèguitu, cuindi, prima, comùncue, purtropu, naturalmenti, spècie, datu ca, allora, totus fueddus e espressadas chi in sardu iant a tenni currespundèntzia beni connota.

  E peus puru, e chi nd'iat a depi fai scidai meda s'atentzioni po is chi funt interessaus mancai a s'intrada de su sardu a scola, unu biaxi mannu de fueddus e espressadas chi amostant de segai is arrègulas gramaticalis e sintàticas de su sardu, siat po impreu de prepositzioni faddia (seu nàsciu *a Sàrdara intamis de in), siat po is superlativus assolutus italianus (*bellìssimu, *pèssimu, *finìssimu intamis de bellu meda, malu meda, fini fini) o su costrutu a s'imbressi de su superlativu arrelatau (su *mezu prus mannu intamis de su prus mezu mannu), siat po cràchidus sintàticus de s'italianu (*deu mi nau, *beniat carriada, *su tertzu intamis de a mei mi nant, dda carriànt, su de tres). Sa fortza de impèllida de s'italianu fait a dda biri puru in espressadas pigadas tout court de cussa lìngua (sa magior parti, in gamba, a unu certu puntu, cun ritardu, *de lungo andare, in d-un'àtimu, eus prantu in grecu, una miniera vera e pròpria) o fueddus anca s'intendit su mudamentu de pronùntzia faci a cussa sarda sinzilla (cunvintus, giornada, sucediat, servìtzius, specialistas intamis de comenti depiat essi in s'edadi de tziu Rino, est a nai cumbintus, giorronada, sutzediat, serbìtzius, spetzialistas). In custu campu nc'est a s'acabu de sutaliniai unus cantu fueddus chi iant a podi fai arriri ca funt s'adatamentu naturali de fueddus nous a su gèniu fonèticu de sa lìngua sarda (ventulinu e frorita po ventilatore e fluorite) ma chi amostant forsis sa manera de comenti su sardu s'iat a essi pòtziu strobeddai de sei suu, chi essit tentu sa sorti de sighiri a essi fueddau de totus in totu is sètius de sa vida.

Carrigadura de Federica Cherchi

  Duncas arrealistas giai, ma comenti faiat nai Manzoni a su Grandu Cantzilleri spanniolu Antonio Ferrer: «adelante con juicio» ("ainnantis chene aconcadas"); ca no si podeus permiti de sbisuriai su sardu in is naturalis suus sceti po sa mandronia de no si-nci bolli ponni a ddu studiai beni e po un'arrespetu malipostu in chini, mancai siat L1, at achiriu unu fueddai chi, a fortza de si "sciacuai in Arno" s'est imburdigau tropu sperditziendi s'identidadi sua in su mari mannu de sa lìngua dominadora.

P.S. Deu chi seu "purista" ia a ai nau: «Seu arribau tradu ca seu passendi simada lègia. Fia strobau prenendi su mòlliu po pediri traballu»