Sa stòria est maista ma chentze scientis

  Una cosa chi narant giai totus, est ca is arroris chi at fatu su Reich de Hitler funt nexi de s'iperinflatzioni tedesca de su 1923, pruschetotu ca no est brulla cantu dda timint is tedescus, biu ca sa timoria insoru fait a dd'apubai in ònnia scioberu econòmicu chi faint.

  Ma giai de unus cant'annus, stòricus e economistas ant fatu luxi a pitzus de custa cosa, stratallendi-nci is dìcius e boghendi-ndi a pillu sa beridadi: no est s'iperinflatzioni chi at fatu su sciàsciu, ma est sa timoria de s'iperinflatzioni chi ddis at fatu fai una filera de tontesas chi ant arregalau su poderi a is nazistas. E unu traballu de su 2011 de Dylan Gruce po sa Société Générale amostat craru craru comenti funt andadas is cosas, cun nùmerus etotu.

  Candu Hitler iat circau de fai su corpu de stadu (Beer Hall Putsch) in su 1923 (fiat cussu su tempus de s'iperinflatzioni) is nazistas fiant aberu pagu cosa, atesu meda de is mellus diis insoru chi ddus ant fatus meris de sa Germània e funt arresultadas is peus diis po su mundu. Duncas, ita est acuntèssiu?

  Candu una crisi nd'at sciorrocau s'economia mundiali in su 1930 (su sciàsciu chi connosceus che Grandu Depressioni) nc'est atzuvau impari puru su gold standard, su sistema monetàriu chi poderàt sa convertibilidadi de su dinai cun s'òru e is tantis de càmbiu de su dinai punciaus.

  Stadus meda candu ant biu sa navi afunghendi-nci ndi funt sartaus aforas a lestru, scapiendi su dinai insoru de s'òru e serrendi sa genna cun una bella svalutatzioni, comenti amostat su gràficu asuta (paridadi cun s'òru a 100 in su 1929).

  Is inglesus (sa lìnia arrùbia asserretada de su gràficu) ndi funt bessius is primus, postus infatu luegu etotu de is giaponesus (sa lìnia niedda asserretada).

  Sa Germània (sa lìnia niedda) invècias, timendi sa pantàsima de von Havenstein (chi fiat presidenti de sa Reichsbank in su tempus de s'iperinflatzioni) iat scioberau de sighiri a pensai comenti e chi su gold standard si fessit agatau ancora, poderendi is interessus artus e sighendi a fai polìticas deflatzionìsticas.

  Sa svalutatzioni, in su mentris, agiudàt a is Inglesus e a is Giaponesus a si dda passai mellus de is àterus, mancai sa Grandu Depressioni fessit pistendi a forti. Su gràficu asuta amostat comenti est andada (de su 1929 a su 1935) sa produtzioni industriali, is coloris funt is pròpius de s'àteru gràficu.

  Imoi, tocat a cumprendi cantu grai est stètia sa Grandu Depressioni po is tedescus. Si connoscit sa Grandu Depressioni comenti e su tempus chi prus nci at incorrutzau s'America a bàsciu ma chi mesuraus su disisperu cun sa disocupatzioni, sa Germània bincit puru a is americanus, contendi puru ca innantis de su 1930 no est chi fessint passendi-si-dda beni meda.

  Sa lìnia murra de su gràficu asuta amostat cantu tedescus chentze traballu s'agatànt de su 1920 a su 1937, sa lìnia arrùbia invècias amostat cantu fiant is americanus chentze traballu.

  Nci at de nai un'àtera cosa puru. Is americanus fiant is prus chi iant imprestau dinai a is tedescus po ndi torrai a strantaxai sa Germània a pustis chi fiat spaciada sa Primu Gherra Mundiali e iant bòfiu a ddis torrai su dinai (dd'agatais scritu in su gràficu) giai de su 1920 (ca s'economia americana caminàt beni) acabendi de atzopiai una economia chi giai no fiat luxenti che su sprigu.

  Po ita importat a chistionai de disocupatzioni?

  Labai su gràficu asuta : sa lìnia murra amostat comenti est andada sa disocupatzioni me in Germània de su 1924 a su 1932, invècias is cuadraus arrùbius amostant cantu votus at pigau su partidu nazista, ònnia borta chi is tedescus ant tentu eletzionis cussus annus. Cantu funt acapiadas a strintu is cosas?  Est craru chi su poderi a is nazistas si dd'apat donau sa disocupatzioni.

  No fait a ddu sciri comenti iant a essi pòtzias andai is cosas chi sa Germània, lassendi stai sa timoria de s'inflatzioni, essit pensau a s'aconciai s'economia, ma gei fait a ponni apari comenti funt andadas is cosas (castiaus sa genti chentze traballu) in domu insoru (sa lìnia arrùbia in su gràficu asuta) e in domu de is inglesus (sa lìnia murra).

  S'acostumat a ligi ca s'òmini imparat de is faddinas cosa sua etotu. E insandus, cantu de custu chi eus biu assimbillat a su chi est acuntessendi a s'Europa oindii?

Custu artìculu est bessiu innoi e in su blog sardunomics.

Po ndi sciri in prus
Exorcising von Havenstein's ghost - Dylan Grice